De Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bevat immaterieel erfgoed waarvan de erfgoedgemeenschap, groep of individu een borgingsplan heeft geschreven om het erfgoed toekomst te geven. Dat plan is getoetst door een onafhankelijke Toetsingscommissie. De erfgoedzorg wordt elke drie jaar geëvalueerd.

Beschrijving

De Schaelsbergergank of, in Valkenburgs dialect, de Sjaasbergergank trekt ieder jaar op de laatste zondag van juni de Schaelsberg op voor een openluchtmis bij de Kluis Valkenburg. Zangkoren en muziekkorpsen begeleiden de pelgrims bij deze bedevaart naar een voormalige kluizenaarswoning met een kapel op de berg.

Naast de kapel staan vele rijen banken, dit is de plek waar de pastoor van de Mauritiusparochie in Schin op Geul de volksmis opdraagt. Een zangkoor luistert de openluchtmis op en de schutterij houdt de erewacht. De pastoor zegent de speciale ‘teunisbroodjes’, die gebakken zijn met geneeskrachtige kruiden. Zij danken hun naam aan de patroonheilige van de Kluiskapel, Sint Antonius. De teunisbruèdsjes worden uitgedeeld aan de gelovigen.

Na afloop van de mis openen de schutters met kamerschoten de Leonarduskermis, die in de volksmond de Leijenaartskermis wordt genoemd. Het is een mix van traditionele en moderne attracties, aantrekkelijk voor een breed publiek. Religieuze en wereldlijke elementen worden samengevoegd in deze Limburgse traditie.

Beoefenaars en betrokkenen

In 1977 is de Stichting Sjaasbergergank opgericht. Behalve deze jaarlijkse bedevaart organiseert de stichting ook de activiteiten rond de gank: de openluchtmis en de Leijenaartskermis. Het streven was erop gericht om het gebeuren een breed karakter te geven, met naast de religieuze betekenis ook een cultureel doel.

De misviering wordt opgeluisterd door een achttal zangverenigingen. De pastoor van de Sint Mauritiusparochie in Schin op Geul draagt de mis op en de schutterij vormt daarbij een erewacht. De Stichting Sjaasbergergank beheert ook de kluiskapel met de kluizenaarswoning en de kruisweg met de veertien staties. Als eigenaar van het terrein met bebouwing en als hoofdsponsor is ook Natuurmonumenten nauw bij deze traditie betrokken.

De Sjaasbergergank trekt jaarlijks talloze bedevaartgangers, nieuwsgierigen en natuurlijk kermisbezoekers.

Geschiedenis en ontwikkeling

In 1687 kreeg de franciscaner pater Laurentius Ploum van graaf Jan Gerard Hoen van Carthyls toestemming zich in de jagershut op de Schaelsberg te vestigen. Na Laurentius Ploum volgden nog vijftien kluizenaars. De hut is door de tijd verbouwd tot een stenen woning met kapel. De vijfde bewoner, kluizenaar Arnoldus Haesen, verdiepte zich in de geneeskracht en de invloed van kruiden uit het Limburgse landschap op het vee. Hij verwerkte de kruiden in broodjes. Boeren uit de wijde omgeving haalden broodjes bij de kluis.

Vanaf 1758 was de toeloop naar de kluis op de feestdag van Sint Leonard zo groot dat men besloot de Heilige Eucharistie in de openlucht vóór de kluis te vieren. Na de dienst namen de gelovigen teunisbroodjes mee en gingen ze naar de kermis. De overheersing door de Fransen maakten een tijdelijk einde aan deze bedevaart en de kermis. De mis werd naar een andere locatie verplaatst, maar na afloop trokken de gelovigen toch weer de berg op, naar de kluis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de gank en de bijbehorende kermis verboden. In 1969 werd de traditie weer in ere hersteld. In 1974 werd het landgoed waarop de kluis is gevestigd, overgedragen aan Natuurmonumenten.

Borgingsacties

2024-2026

  • Op zoek naar een methode om nieuw bestuur te krijgen zoals voorstellen uitwerken en inwerken van eventueel nieuwe bestuursleden
  • Naar dagen gaan die informatie geven het onderwerp vernieuwing/verjonging
  • Het rad van Fortuin handhaven blijven inzetten.
  • Meer aandacht voor kinderactiviteiten op de berg zoals springkussen of andere activiteiten.
  • De scouting blijven benaderen of ze mee willen doen
  • Nieuwe planning met koren maken om de mis op te luisteren.
  • Werk schema als onderdeel van het draaiboek blijven toevoegen zodat iedereen weet wat zijn/haar taak is en het vloeiend in elkaar overloopt.
  • Goed up to date houden van het draaiboek en luisteren naar de vrijwilligers wat niet vergeten moet worden.
  • De film laten staan op de website van Sjaasbergergank en laten afspelen bij verzorgingshuizen
  • Kleinere flyers naar de campings en ondernemers

2021-2023

  • Aandacht blijven besteden aan het met de tijd mee laten gaan van de traditie zonder de kern en kwaliteit kwijt te raken. De ontkerkelijking is merkbaar.
  • Al vroeg in het jaar de Burgemeester en wethouders van de gemeente uitnodigen.
  • De vergunningsaanvraag voor betreffende dag te organiseren via één persoon laten lopen en hiermee verschillende interpretaties voorkomen. 
  • De gasten proberen te bereiken via folders in de hotels en de campings in de regio.
  • De gegevens die uit de archieven komen, vastleggen in een map. De kleine aandachtspunten worden na de evaluatie opnemen in het draaiboek Sjaasbergergank. Krantenartikelen en reclame archiveren.
  • Alle relaties, vrijwilligers en ere-bestuursleden benaderen via de mail. Dit heeft een reikwijdte van enkele honderden personen.
  • De vrijwilligers van de stichting Sjaasbergergank betrekken bij de opbouw van deze op de zaterdag voorafgaande aan de Sjaasbergergank.
  • Betaalbare muzikanten en interessante standhouders vinden voor het vermaak van de gasten in de middaguren.
  • De Scouting blijven benaderen om de jeugd erbij te betrekken.

 2018-2020

  • Bekendheidscampagnes verder uitzetten in een bredere regio; daartoe een PR werkgroep opzetten. 
  • Het aanbieden van (aangepast) vermaak binnen het programma om een breder en jonger publiek aan te spreken, zoals activiteiten op het gebied van kunst en cultuur. Ook het programma uitsplitsen in een ochtend- en middagdeel is een optie. In het middagdeel kunnen andersoortige activiteiten worden aangeboden die passen bij de sfeer van Sjaasbergergank.
  • Groepen die gedurende andere momenten in het jaar een bedevaart naar de Kluis maken, vragen aan te haken bij de processie.
  • De media actief opzoeken door interviews te geven, de traditie plaatsen op (online) agenda's en via sociale media.
  • De link met de paardenzegening vergroten, waar ook Teunisbroodjes worden gezegend en uitgedeeld. 
  • De schutterij elk jaar vragen deel te nemen aan de processie. 
  • De nieuwe vrijwilligers vanaf hun start betrekken in de opbouw en de organisatie van de Sjaasbergergank.

2013-2017

  • Door de nieuwe website en het gebruik van social media, meer bekendheid geven aan de Sjaasbergergank. Vooral de Facebookpagina inzetten voor actieve werving.
  • Nieuwe doelgroepen definiëren en zoeken, bijvoorbeeld: de jongere generatie uit de buurt en ook groepen met hang naar religie en verdieping van het leven.
  • Afspraken maken met ondersteunende verenigingen, zoals koren, buurtvereniging en de Schutterij. 
  • Vaste plek in het programma van een lokale radio-omroep verwerven. 

Contact

Stichting Sjaasbergergank
Drossaert de Limpensplein 4
6343 AV
Klimmen
Website