Controversieel Immaterieel Erfgoed

De belangrijkste stemmen in deze onderzoeklijn zijn die van de beoefenaars. Hoe staan zij tegenover de verschuivende maatschappelijke normen, wetten en waarden en de hieruit voortvloeiende schurende discussie over hun erfgoed? Hoe beïnvloedt dit hun praktijk en beleving? We spraken met verschillende erfgoedgemeenschappen, vaak op locatie (de manege, het verenigingsgebouw, de eigen stad, ‘thuis’) en waren zo mogelijk aanwezig op, bijvoorbeeld, de paardenmarkt en andere evenementen. Zo, via dit participatieve onderzoek, kregen we een beter inzicht in wat er speelde, hoe men daarmee wilde omgaan, en konden we en mogelijke handreikingen bespreken. Ook hoorden we ‘tegenstemmen’; critici van een bepaalde vorm van immaterieel erfgoed. En vanzelfsprekend waren we in gesprek met collega’s op de diverse terreinen.

• Duidelijk werd dat, door verschuivingen van maatschappelijke normen en waarden, nieuwe eisen aan de uitvoering van het vertrouwde immaterieel erfgoed worden gesteld. Dat plaatst de beoefenaars voor de uitdaging om (soms op korte termijn) in te spelen op deze nieuwe situatie. Beoefenaars, erfgoedgemeenschappen en andere betrokkenen ervaren de vormen van immaterieel erfgoed die hier centraal staan - de vreugdevuren, de Sinterklaasviering, de omgang met hun dieren - als sterk verbonden met de eigen identiteit als persoon en als gemeenschap. Wettelijke restricties en kritiek komen hard aan.
• Ondanks deze verbondenheid, leggen veel groepen en personen een flexibiliteit en creativiteit aan de dag als het gaat om het ‘omdenken’ van de vorm van hun erfgoed. Dit gaat samen met een bezinning op de kernwaarden van het immaterieel erfgoed: als die maar overeind blijven. Zo’n kernwaarde refereert vaak aan sociale cohesie; ‘als het samen bouwen/vieren maar kan doorgaan’. Zo voert men veranderingen door om het eigen erfgoed vitaal en levend te houden, te borgen voor de toekomst.
• Voor de erfgoedgemeenschappen geldt dat een goede informatievoorziening en communicatie met de overheden, die belangrijke zijn voor het toekennen van noodzakelijke vergunningen, van groot belang is.
• Immaterieel erfgoed rond vuur, sinterklaas en dieren hebben alle drie een eigen dynamiek, die vraagt om specifieke handreikingen. Bij ‘Vuren’ is wetgeving en inspirerende voorbeelden belangrijk, rond de Sinterklaasvieringen speelt (gebrek aan) inzicht in elkaars emoties en bedoelingen, en het besef dat niemand ‘het’ Sinterklaasfeest in pacht heeft en veranderingen altijd hebben plaats gevonden. Over tradities met dieren weet het grote publiek weinig. Zij hebben behoefte aan een veilig podium om over hun dierenliefde en passie te vertellen.
• Wanneer een bepaalde vorm van immaterieel erfgoed niet meer aansluit bij veranderende gevoelens en inzichten in de samenleving, ontstaan nieuwe variaties, die soms het werk zijn van één persoon.
• Landelijk gevierde feesten, zoals het afschieten van consumentenvuurwerk of ‘de’ landelijke sinterklaasviering, zijn lastig te borgen en/of vertegenwoordigen door één groep die zich opwerpt als hoeder van dit erfgoed.
• Het aangaan van een open dialoog, in plaats van een verhit debat, kan voor zowel voor- als tegenstanders van een bepaalde vorm van immaterieel erfgoed lastig zijn.
• Bij het inleven in de standpunten van iemand die kritiek heeft op het eigen erfgoed, kunnen aansprekende verhalen, getuigenissen en goede informatie de ander helpen zich in te leven in het tegenoverliggende standpunt. Dit geldt wederzijds. Daarom is er, bij alle producten van deze onderzoekslijn, aandacht voor het tonen van verschillende perspectieven.

We produceerden een aantal producten, zoals brochures en interactieve ’gereedschappen’ (tools) die, hopen we, inspireren en inzicht geven. Ze zijn in eerste instantie bedoeld voor de beoefenaren en voor de bredere erfgoedgemeenschappen, maar ook voor gemeenten en andere betrokkenen, inclusief de critici. Door verschillende stemmen te laten horen en uiteenlopende perspectieven te laten zien (multi perspectiviteit) hopen we te inspireren tot beter inzicht in de eigen kernwaarden, en die van anderen. En te laten zien hoe belangrijk immaterieel erfgoed is voor mensen, hoeveel kennis daarin schuilt, en bij te dragen tot dialoog en wederzijds begrip. De hiertoe ontwikkelde gereedschappen zijn:

• Webinar over regelgeving rondom immaterieel erfgoed met vuur. In samenwerking met Willem Westerman van bureau De Regelaar (op 9 juli 2020). Zie link op onze website.
• Keuzekompas Immaterieel Erfgoed in Beweging. Om reflectie over het eigen immaterieel erfgoed speels en inspirerend te laten verlopen, ontwikkelden we een handzame draaischijf met vragen, naar voorbeeld van de Finnish Heritage Agency. Dit kompas functioneert als een soort ‘spelleider ’, die vragen stelt over je eigen erfgoed, waarover je dan samen in gesprek kan gaan.
• Brochure Erfgoed In Beweging. Immaterieel Erfgoed rondom Vuur. Hierin komen diverse bij het Kenniscentrum bekende erfgoedgemeenschappen aan het woord. Ze vertellen over hun passies, en de uitdagingen die zij de laatste jaren hebben ontmoet. En over inspirerende voorbeelden en oplossingen. Wet en regelgeving op gebied van veiligheid en milieu wordt besproken.
• Brochure Erfgoed In Beweging. Sinterklaasvieringen. Hierin besteden we aandacht aan de verschuivingen en de verrassende variëteit van de landelijke en lokale vieringen. Duidelijk is dat Sinterklaasvieringen altijd van vorm veranderen en worden aanpast aan de tijdgeest. Met aandacht voor de UNESCO richtlijnen op het gebied van wederzijds respect, racisme en vrijheid van meningsuiting.
• Expositie ‘Dier, Mens & Traditie. Zwemmende Honden, Zingende Twatwa’s en Pronkende Paarden’. Over immaterieel erfgoed met dieren organiseert het Kenniscentrum, in co-creatie met diverse erfgoedgemeenschappen, en in samenwerking met het Natuurhistorisch Museum Rotterdam, een interactieve expositie. Hier krijgen erfgoedgemeenschappen met dieren – zoals de Koeienmarkt, valkerij, Surinaamse zangvogelvereniging en draverijen – een podium. Objecten en teksten zijn in co-creatie met de erfgoedgemeenschapen vastgesteld. In een speciaal ontworpen ‘Dialoog-Tafel’ doen bezoekers een spel waarin verschillende vragen worden opgeworpen over onze omgang met dieren. Opening: januari 2021
• Publicatie ‘Dier, Mens & Traditie. De expositie wordt begeleid door een publicatie. Hierin wordt uitgebreider ingegaan op de verschillende tradities die in de expositie aan bond komen. Publicatie en expositie komen tot stand in samenwerking met het Centre for Sustainable Animal Stewardship en Centrum Agrarische Geschiedenis te Leuven.
• Speciaal over ‘Samenwerken met de Media’, is een hoofdstuk opgenomen in de brochure ‘Houd je immaterieel erfgoed springlevend’. Tips en ideeën voor succesvol samenwerken: met wie en hoe?’ (Uitgave Kenniscentrum 2020)