Werken met gemeenschappen is een belangrijk uitgangspunt van de UNESCO conventie ter bescherming van het immaterieel erfgoed. Maar wat is eigenlijk een gemeenschap, hoe kun je als erfgoedinstelling in de praktijk omgaan met het zichtbaar maken en eventueel borgen van immaterieel erfgoed? Termen als inclusiviteit, co-creatie en shared authority vormden het uitgangspunt van de door het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed georganiseerde bijeenkomst Experimenteren met immaterieel erfgoed. Welke dilemma’s, kansen en bedreigingen ervaren instellingen die zich bezighouden met immaterieel erfgoed als het gaat om participatieve tentoonstellingen en projecten? Welke valkuilen en kansen heeft co-creatie? Het Catharijneconvent, Museum Rotterdam, Het Culinair Erfgoedcentrum, Erfgoed Gelderland en uiteraard het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed zelf gingen in op deze vraagstukken in.
Sint Maarten viering met Catharijneconvent
Musea hebben een belangrijke maatschappelijke functie, stelde Dimphy Schreurs van Museum het Catharijneconvent. “Daarom willen wij als museum ook een platform bieden voor groepen erfgoeddragers in onze omgeving.” Dimphy vertelde over een langlopend project met het Sint Maartenberaad. Het Sint Maartenberaad is een stichting uit Utrecht die de jaarlijkse viering van Sint Maarten vernieuwde vorm en inhoud geeft. Het Sint Maartenberaad geeft een nieuwe invulling aan dit oorspronkelijke religieuze feest om het in een universeel jasje te steken, waarin vooral het delen centraal staat. Zij doen dat bijvoorbeeld door het organiseren van een daklozenmaaltijd. De parade van lichtjes is het ‘officiële hoogtepunt’. Het Catharijneconvent participeert in deze viering door de deuren van het museum open te stellen en door zelf mee te rijden in de lichtjes parade. Het museum als ontmoetingsplek. Hiermee begeeft het museum zich op de grens van ‘beschouwer’ en ‘deelnemer’, wat tegelijkertijd natuurlijk dilemma’s met zich meebrengt rondom eigenaarschap van het immaterieel erfgoed (shared authority). Tegelijkertijd is het een prachtig, lichtend (!?) voorbeeld van participatieve co-creatie tussen een museum en het Sint Maartenberaad. Klik hier voor foto’s van 2016.
Co-creatie en eigenaarsschap bij Museum Rotterdam
Participatief werken en co-creëren is ook de insteek van Museum Rotterdam, aldus Nicole van Dijk. Het Museum Rotterdam poogt om op democratische en actieve wijze in samenspraak met de Rotterdamse bevolking een nieuwe collectie op te bouwen rondom het thema ‘Echt Rotterdams Erfgoed’. Dat dit concept discussie uitlokt ligt voor de hand. Want wat of wie is nu echt Rotterdams? Het feit dat het museum een ‘speciaal keurmerk’ uitreikt aan items die in de collectie worden opgenomen, leidde onder het publiek tot kritische vragen: hoe democratisch is het proces nog, als het museum keurmerken uitdeelt? En hoe zit het nu met het gedeelde eigenaarschap/ shared authority? Discussie of niet, het lukt Museum Rotterdam in ieder geval wel om reuring te creëren onder de Rotterdamse bevolking. Inmiddels dragen bewoners namelijk zelf ideeën aan voor de collectie, waarin momenteel o.a. is opgenomen een autobusje waarmee een Rotterdamse Bulgaar regelmatig op en neer reed van Bulgarije naar Rotterdam en vice versa alsmede de superdiverse West Kruiskade.
Humor en erfgoed gaan samen bij Erfgoed Gelderland
Jette Janssen, adviseur bij Erfgoed Gelderland, is verantwoordelijk voor brede publieksprojecten in haar provincie en ondersteunt daarbij uiteenlopende initiatieven. Erfgoed Gelderland gebruikt onder andere humor, catchy vormgeving en taalgebruik om het Gelders publiek te triggeren om zich te verdiepen in Gelders erfgoed. In samenwerking met Omroep Gelderland zijn er al diverse programma’s gewijd aan deze thematiek. Onder het motto ‘Samen verleden toekomst geven’ wil Erfgoed Gelderland het verhaal van Gelderland zichtbaar maken, samen met musea, historische verenigingen en andere erfgoedinstellingen. Op de vraag uit het publiek of ‘HET verhaal van Gelderland’ wel bestaat, antwoordde Jette: “Nee, natuurlijk bestaat het éne verhaal van Gelderland niet, het gaat om vele verhalen. Maar we proberen juist door onze humoristische en soms ludieke aanpak de aandacht van het publiek te grijpen om ze vervolgens de nuance te laten zien of te verleiden om zelf te gaan ontdekken dat HET verhaal van Gelderland niet bestaat.”
Culinair erfgoed
Carolina Verhoeven, deskundig op het gebied van voeding, is vooral internationaal actief. Zij organiseert projecten in uiteenlopende landen als Vietnam en in diverse landen in Afrika gericht op economische duurzaamheid. Het sluit aan bij de bredere betekenis van immaterieel erfgoed voor sustainable development waar UNESCO recentelijk sterk de nadruk op legt.
Schuring en inclusiviteit
Ook bij Saskia van Oostveen, van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed, was er veel aandacht voor hoe het Kenniscentrum verbindingen legt met groepen en individuen die vorm en inhoud geven aan immaterieel erfgoed. Recentelijk is de discussie rondom Zwarte Piet wederom een bewijs dat immaterieel erfgoed ook schuurt. Het noopt tot een inclusieve, open benaderingswijze van beoefenaars en consumenten van immaterieel erfgoed. Het is belangrijk om daarbij altijd in gedachten te houden fluïde netwerken vaak ten grondslag liggen aan immaterieel erfgoed en dat ook binnen die netwerken strijd kan zijn over de vorm en inhoud van bepaald immaterieel erfgoed.
Zaal discussieert mee
De reacties van de deelnemers aan de werkgroep Experimenteren met immaterieel erfgoed lieten zien dat ook in deze tak van erfgoed kwesties rondom eigenaarschap, co-creatie, participatieve methoden actueel zijn. Net als in vele andere werkgroepsessies draaide de discussie uiteindelijk om: wiens verhaal wordt verteld en wie bepaalt dat, met bij immaterieel erfgoed de nadere toespitsing welke partijen betrokken zijn bij wat je de productie van immaterieel erfgoed kan noemen, de sociale praktijken waar het in de UNESCO conventie om gaat. In zekere zin is elke vorm van immaterieel erfgoed een co-creatie, waarbij vele verschillende stakeholders zijn betrokken. Ook erfgoedinstellingen spelen hierin een rol, waarbij inclusiviteit een belangrijk uitgangspunt dient te zijn. Want: vertegenwoordigden erfgoedinstellingen in het verleden niet al te vaak de stem van wat Laurajane Smith het 'authorative heritage discourse' noemt? Met andere woorden: participatief werken en co-creatie op gelijkwaardig niveau is niet altijd eenvoudig, want wie heeft uiteindelijk de macht om keuzes te maken? Het ‘publiek’ of ‘de instelling/ het museum’? Het streven naar een democratisering van de geschiedenis en het betrekken van relevante stakeholders was de rode draad tijdens de Historicidagen in het algemeen, maar is zeker ook urgent in de immaterieel erfgoedsector.
Wil je het verslag van alle dagen van de Historici Dagen lezen vanuit immaterieel erfgoedperspectief? Klik op de link.