Veelgestelde vragen

Immaterieel erfgoed is levend erfgoed

Immaterieel erfgoed heet daarom ook wel ‘levend’ erfgoed: het leeft, verandert mee met de tijd, en komt tot uiting door de kleding die we dragen, de feesten die we vieren, het eten dat we eten en activiteiten, hoe we bepaalde dingen maken en de activiteiten die we ondernemen. Denk bijvoorbeeld aan carnaval, Keti Koti, ambachten zoals klompen maken of batik verven, of het vertellen van volksverhalen. 

Immaterieel erfgoed verrijkt onze samenleving

Immaterieel erfgoed is belangrijk omdat het je een gevoel van identiteit en verbondenheid kan geven: met het verleden, met andere mensen en culturen. Immaterieel erfgoed verrijkt een samenleving, brengt nieuwe perspectieven op maatschappelijke en ecologische vraagstukken en kan je verbinden met mensen van verschillende achtergronden doordat je bepaalde gewoonten, tradities en vieringen deelt. 

Het Unesco verdrag over immaterieel erfgoed en Nederland

Om het belang van immaterieel erfgoed te onderstrepen en het een duurzame toekomst te bieden, introduceerde Unesco in 2003 het 'Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed'. Met dit verdrag roept Unesco landen op om immaterieel erfgoed te inventariseren, kennis erover te genereren en het een duurzame toekomst te bieden. Bijna 200 landen, inclusief Nederland, hebben dit verdrag inmiddels ondertekend. Hoe en door wie er uitvoering wordt gegeven aan dit verdrag, verschilt per land. 

Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) en het Unesco verdrag

Sinds 2012 coördineren wij, Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (afgekort KIEN), de uitvoer van het Unesco Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. We zijn gevestigd in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. Onze missie: het vergroten van kennis, bewustwording en zichtbaarheid van immaterieel erfgoed.  

De Inventaris van immaterieel erfgoed in Nederland

Een van de kerntaken van KIEN, is het bijhouden van een zogenaamde Inventaris Immaterieel Erfgoed, een dynamische verzameling van tradities, ambachten, feesten en gebruiken die vandaag de dag gekoesterd, beoefend en beleefd worden. Van bloemencorso’s tot Pencak Silat, van ambachtelijke visserij tot traditionele Molukse geneeswijzen.  

De inventaris groeit, verandert en vernieuwt voortdurend. Er komen immers altijd vormen van immaterieel erfgoed bij, of bestaande tradities veranderen, of houden op te bestaan. Daarbij is het een ‘work in progress', waarbij we rekening houden met de wensen van de mensen die het erfgoed beoefenen en beheren. Zíj zijn de experts op het gebied van hun traditie, ambacht of cultuuruiting, en hun wens voor opname in de inventaris (of juist niet) is bepalend. De inventaris is daarom geen instrument dat immaterieel erfgoed in- of uitsluit. Ook als jouw culturele praktijk niet in de inventaris staat, kan het gewoon immaterieel erfgoed zijn. De inventaris zorgt vooral voor meer zichtbaarheid voor immaterieel erfgoed als link tussen verleden, heden én de toekomst.  

Blader door de Inventaris Immaterieel Erfgoed

Het UNESCO Verdrag inzake Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed wil:

• Immaterieel erfgoed beschermen;
• Het respect voor immaterieel erfgoed en de dragers ervan bevorderen;
• Het bewustzijn van het belang van immaterieel erfgoed op internationaal, nationaal en lokaal niveau vergroten;
• De erkenning en waardering van de culturele diversiteit waarborgen;
• De internationale samenwerking bevorderen.

Wereldwijd hebben 175 landen het UNESCO Verdrag inzake Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed ondertekend.

Bekijk hier de pagina van dit UNESCO Verdrag.

UNESCO wil het immaterieel erfgoed beschermen ofwel safeguarden. Beschermen, of borgen wil zeggen: een toekomst geven aan immaterieel erfgoed, een vorm vinden die ook toekomstige generaties aanspreekt en de knelpunten wegnemen die de toekomst van dit immaterieel erfgoed in de weg staan.

Immaterieel erfgoed is altijd dynamisch en in ontwikkeling. Beschermen wil daarom niet zeggen bewaren zoals het vroeger was. UNESCO wil van immaterieel erfgoed geen museumstukken maken.

Het borgen of beschermen van immaterieel erfgoed doen de beoefenaars zelf. In Nederland kan het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland daar ondersteuning in bieden.

UNESCO legt de verantwoordelijkheid voor het levend en actueel houden van immaterieel erfgoed bij de gemeenschappen zelf, bij individuen of groepen die het beoefenen. Er is dus geen sprake van sturing van bovenaf of dat de overheid bepaalt hoe het immaterieel erfgoed eruit moet zien. Dat is de verantwoordelijkheid van de mensen zelf. Wel heeft de overheid zich verplicht om bij te dragen aan een gunstig klimaat waarin immaterieel erfgoed kan gedijen.

Het Kenniscentrum kan de gemeenschappen ondersteunen in het borgen van immaterieel erfgoed, door bijvoorbeeld hulp te bieden bij het maken van het erfgoedzorgplan en door het aanbieden van cursussen, trainingen en bijeenkomsten in het kader van het levend houden en doorgeven van immaterieel erfgoed.

In dit UNESCO Verdrag is een centrale rol toebedeeld aan de mensen die een vorm van immaterieel erfgoed beoefenen of er nauw bij betrokken zijn. Zij alleen kunnen dit immaterieel erfgoed levend en actueel houden en hun liefde, kennis en vaardigheden doorgeven aan volgende generaties. Bij een immaterieel erfgoedgemeenschap gaat het om een groep, of groepen mensen, of soms zelfs een individu, die zich voor korte of langere tijd organiseert rondom een bepaalde vorm van immaterieel erfgoed en zich daarvoor ook wil inzetten.

Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland geeft een dynamische invulling aan het begrip ‘erfgoedgemeenschap’. Een erfgoedgemeenschap vormt niet een afgesloten quasi onveranderlijk geheel maar is juist levend en open, net zoals ook immaterieel erfgoed dat is. In Nederland streven we naar een inclusieve benadering van ‘gemeenschappen, groepen of individuen’.

Nederland ondertekende in 2012 het UNESCO Verdrag inzake Bescherming van Immaterieel Cultureel Erfgoed. Daarmee verplichtte ons land zich om het immaterieel erfgoed op het grondgebied te inventariseren.

Immaterieel erfgoed in Nederland wordt zichtbaar gemaakt in drie kringen. Het doel ervan is, naast zichtbaar maken, het ondersteunen van immaterieel erfgoedgemeenschappen in het actueel houden en toekomst geven van het erfgoed. De gemeenschappen, groepen en individuen melden zelf het immaterieel erfgoed aan. Lees hier meer over de drie kringen.

In de UNESCO filosofie past dat de gemeenschappen hun immaterieel erfgoed zelf voordragen voor zowel het Netwerk en de Inventaris als voor het Register, dat wil zeggen gemeenschappen, groepen en individuen die zelf het immaterieel erfgoed beoefenen, organiseren of betrokken zijn.

Voor UNESCO zijn lijsten en inventarissen alleen een middel en niet een doel. Het doel is dat gemeenschappen die dat willen in staat gesteld worden immaterieel erfgoed toekomstbestendig te maken. UNESCO wil dat je nadenkt over de toekomst van immaterieel erfgoed, dat wil zeggen dat je de sterke en zwakke kanten van het erfgoed in kaart brengt en een actieplan maakt met concrete acties die bijdragen aan een toekomst voor het immaterieel erfgoed.

Voor de Inventaris maken de beoefenaars/betrokkenen een borgingsplan waarmee ze hun immaterieel erfgoed in kaart brengen (wat doen ze, wie zijn er allemaal bij betrokken, hoe is de traditie in de loop van de tijd veranderd/aangepast aan de tijd) en kijken ze welke knelpunten ze ervaren in de overdracht van hun erfgoed naar volgende generaties. Deel van het erfgoedzorgplan zijn concrete acties om die knelpunten (stukje bij beetje) op te lossen. Het Kenniscentrum biedt hierbij waar nodig ondersteuning, zowel voor als na plaatsing op de Inventaris, onder meer door het aanbieden van trainingen om de gemeenschappen, groepen en individuen te versterken in de zorg voor hun immaterieel erfgoed.

Bijschrijving in de Inventaris is geen inhoudelijke erkenning van het erfgoed zelf.

Het geeft aan dat een erfgoedgemeenschap, groep of individu zich actief en bewust inzet voor de toekomst van haar immaterieel erfgoed. Het draagt bij aan bewustzijn van het belang van dit erfgoed binnen en buiten de gemeenschap. Het heeft te maken met gezien worden, met herkenning en met trots. Doorgaans zijn er honderden vrijwilligers bij betrokken die zich belangeloos inzetten en zonder subsidie al jaren met heel veel plezier werken aan een vorm van immaterieel erfgoed.

Door bijschrijving in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland laten beoefenaars en betrokkenen zien dat ze de traditie beschouwen als hun immaterieel erfgoed en dat ze die willen beschermen in de zin van doorgeven aan volgende generaties. Er is geen subsidie aan verbonden.

Bijschrijving maakt de ene vorm van immaterieel erfgoed niet belangrijker dan andere. Voor de Inventaris Immaterieel Erfgoed is alle immaterieel erfgoed gelijk en maakt het bijvoorbeeld geen verschil of het immaterieel erfgoed door de hele Nederlandse bevolking wordt beoefend of slechts door één lokale gemeenschap of persoon.

Immaterieel erfgoed staat soms nog niet in het Netwerk of de Inventaris, simpelweg omdat ze nog niet zijn voorgedragen door de beoefenaars of betrokkenen. Voor sommige vormen van immaterieel erfgoed is het ingewikkeld. Wie werpt zich bijvoorbeeld op voor de traditie van het uitdelen en eten van beschuit met muisjes, hoe schrijf je een Erfgoedzorgplan hiervoor? Met name bij ongeorganiseerde en omvangrijke tradities zijn deze vragen niet altijd makkelijk te beantwoorden.

Daarvoor is er het Netwerk Immaterieel Erfgoed. Hiervoor kunnen beoefenaars en betrokkenen op een makkelijke, laagdrempelige manier hun erfgoed aanmelden zonder een Erfgoedzorgplan te hoeven schrijven. Voor diegenen die wel aan actievere borging van hun immaterieel erfgoed willen doen, is er de mogelijkheid van de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland.

UNESCO heeft drie internationale lijsten van immaterieel erfgoed:

De Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid

De meest bekende lijst van deze conventie is de Representatieve lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. Inmiddels zijn op deze lijst ruim vierhonderd elementen van immaterieel erfgoed ingeschreven, uit alle delen van de wereld.

Nederland schreef in 2017 het ambacht van molenaar op wind- en watermolens in als eerste Nederlandse vorm van immaterieel erfgoed op deze lijst. Bekende voorbeelden uit België zijn het Carnaval in Binche en de biercultuur in België. 

Lijst van immaterieel cultureel erfgoed dat dringend bescherming nodig heeft

Hiervoor kunnen landen immaterieel erfgoed voordragen dat bijna uitgestorven is en dringende maatregelen behoeft om het levend te houden en door te geven naar volgende generaties.

Register van goede voorbeelden van borging van immaterieel cultureel erfgoed

Tenslotte heeft UNESCO een register van goede voorbeeldpraktijken in het leven geroepen, waarin bijvoorbeeld concrete borgingstechnieken worden gedemonstreerd die anderen kunnen navolgen. België heeft voor dit register bijvoorbeeld de ludodiversiteit voorgedragen.

Bekijk hier wat er allemaal op de diverse lijsten van UNESCO staat. 

De Nederlandse regering heeft het ambacht van molenaar op wind- en watermolens bij UNESCO voorgedragen voor de Representatieve lijst van immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid.

Op 7 december 2017 heeft het Intergouvernementeel Comité van UNESCO, in vergadering bijeen in Zuid-Korea, het ambacht van molenaar als eerste immaterieel erfgoed uit Nederland, geplaatst op die lijst.

Het Comité was van oordeel dat het voordrachtdossier een 'exemplary file' was, tot voorbeeld strekkend.

De Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bevat alleen immaterieel erfgoed van mensen uit Nederland.

Op de internationale immaterieel erfgoed lijsten van UNESCO staat immaterieel erfgoed uit de hele wereld. Nederland mag alleen immaterieel erfgoedgemeenschappen voordragen voor de internationale UNESCO lijsten die al op de Inventaris staan. De internationale lijsten bieden in zekere zin een selectie uit de nationale inventarissen.

Voor de internationale lijsten van UNESCO mogen alleen landen voordragen. Dat betekent dat de gemeenschap dat niet zelf kan doen. Een belangrijke voorwaarde is wel dat de voordracht gedragen wordt door de betreffende gemeenschap. Staten kunnen nooit buiten de gemeenschap om nomineren.

Het UNESCO Verdrag inzake  Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed is een heel ander verdrag dan waar de Werelderfgoedlijst onder valt. Het Werelderfgoedverdrag bestaat sinds 1972 en is bedoeld om cultureel en natuurlijk erfgoed dat van unieke en universele waarde is voor de mensheid, beter te kunnen bewaren voor toekomstige generaties.

Immaterieel erfgoed kan dus nooit werelderfgoed zijn.

Lokale immaterieel erfgoed is vaak sterk geworteld in een gemeenschap en plaats. Daar liggen kansen. Immaterieel erfgoed verbindt mensen en draagt bij aan de versterking van de sociale cohesie. Ook kan immaterieel erfgoed bijdragen aan een grotere leefbaarheid en kan het economisch voordeel met zich meebrengen, voor de lokale middenstand bijvoorbeeld. Immaterieel erfgoed biedt gemeenten een prachtig visitekaartje. Lees hier welke kansen immaterieel erfgoed biedt voor gemeenten en provincies.

Met het ondertekenen van het UNESCO Verdrag is er een hele nieuwe tak van erfgoed bijgekomen waar heel veel mensen bij betrokken zijn. Ook voor erfgoedorganisaties ligt hier een taak. Lees hier wat je als erfgoedinstelling kunt doen met immaterieel erfgoed. 

Bekijk ook het kennisdossier over immaterieel erfgoed en musea.

Immaterieel erfgoed is een moeilijk begrip, zeker om uit te leggen in de klas. Toch is iedereen er dagelijks mee bezig want tradities en immaterieel erfgoed hebben alles met elkaar te maken. Het gaat om cultuur die je van generatie op generatie doorgeeft. Meestal gebeurt dat onbewust, maar soms zetten mensen zich er daadwerkelijk voor in om hun traditie levend te houden en door te geven.

Bekijk hier een strip waarin uitgelegd wordt wat immaterieel erfgoed is.

Lees hier meer over immaterieel erfgoed, jongeren, onderwijs en lesmateriaal.

Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland geeft uitvoering aan het UNESCO Verdrag inzake Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland.

Een van de verplichtingen die voortvloeit uit de ondertekening dit verdrag is het samenstellen van een inventaris van immaterieel erfgoed. Het Kenniscentrum ondersteunt en begeleidt gemeenschappen, groepen en individuen in de borging van het immaterieel erfgoed voor de toekomst. Dit doet het onder meer door het bieden van hulp bij het bijschrijven van het immaterieel erfgoed in het Netwerk, de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland en het Register van Inspirerende Voorbeelden van Borging; het aanbieden van cursussen en trainingen op gebied van borging en het vergroten van de bewustwording van het belang van immaterieel erfgoed.

Het Kenniscentrum is zeer actief op het gebied van kennisontwikkeling op het gebied van immaterieel erfgoed. Het doel ervan is bijdragen aan de praktijk van borging van immaterieel erfgoed. Het Kenniscentrum onderhoudt nauwe contacten met collega instellingen in het buitenland en doet aan onderlinge kennisuitwisseling.