Immaterieel Erfgoed & Materieel Erfgoed

Het onderzoek dat zich richtte op musea en immaterieel erfgoed werd uitgevoerd in het kader van het internationale Intangible Cultural Heritage & Museums Project (IMP) (2017-2020) waarin Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland partner was. Tijdens vijf internationale conferenties presenteerden rond 80 musea en 20 immaterieel erfgoedgemeenschappen (uit Nederland, België, Frankrijk, Italië en Zwitserland) hun ervaringen, de kansen en de uitdagingen van samenwerking. Op basis hiervan kon een uitgebreidde inventarisatie van voorbeeldprojecten plaatsvinden die uiteindelijk leidde tot een veeltal tools. Terwijl IMP vooral inzicht leverde in tijdelijke samenwerkingsprojecten van immaterieel erfgoedgemeenschappen en musea, onderzochten we tijdens de conferentie Immaterieel Erfgoed Verzamelen (oktober 2019) hoe musea en andere culturele instellingen, zoals archieven en bibliotheken, immaterieel erfgoed in hun verzamelbeleid kunnen integreren en daarmee duurzamer kunnen verankeren in de programmering.

Door middel van een enquête onder immaterieel erfgoedgemeenschappen met erfgoed dat op bepaalde plekken of in bepaalde gebouwen plaatsvindt, door middel van interviews met erfgoedgemeenschappen tijdens IE-dagen, een expertmeeting en interviews met verschillende gemeentes onderzochten we hoe erfgoedgemeenschappen en gemeentes samenwerken om immaterieel erfgoed in de fysieke leefomgeving te borgen. De focus lag daarbij zowel op de kansen als ook op de uitdagingen in de borging.

Terwijl sommige erfgoedgemeenschappen en hun museale of gemeentelijke partners al zeer ervaren zijn in de samenwerking, hebben anderen nog dringend behoefte aan tools die hen in de samenwerking ondersteunen. Ook bleek uit beide aandachtsgebieden dat binnen de verschillende erfgoedsectoren uiteenlopende begrippen en benaderingswijzen gehanteerd worden. Zelfs wat onder erfgoed wordt verstaan, verschilt. Goede communicatie is daarom van groot belang.

• De samenwerking van immaterieel erfgoedgemeenschappen met musea kan zeer vruchtbaar zijn voor de borging van immaterieel erfgoed, zowel wat het vergoten van de zichtbaarheid als ook het vinden van nieuwe beoefenaren en vernieuwing van het erfgoed betreft. Ook kan samenwerking dialoog over het immateterieel erfgoed stimuleren.
• Ook de musea hebben voordeel van de samenwerking. Veel musea zijn op zoek naar een nieuwe rol in de samenleving: hoe kunnen ze hun relevantie versterken en actuele vraagstukken, zoals diversiteit, duurzaamheid en sociale samenhang, adresseren? Door samen met immaterieel erfgoedgemeenschappen aan de slag te gaan en zich bezig te houden met immaterieel erfgoed dat midden in de samenleving staat, kunnen musea vorm geven aan hun nieuwe rol.
• Voor musea kan samenwerking ook relevant zijn om hun historische collecties te dynamiseren en een hedendaagse context toe te voegen. De samenwerking met immaterieel erfgoedgemeenschappen kan bijdragen aan de dekolonisatie van de collecties en musea democratischer maken.
• De inzichten betreffen ook de manier van samenwerken, die idealiter gelijkwaardig is en bepaald is door een constante dialoog over het betreffende immaterieel erfgoed, de wederzijdse doelen en de graad van participatie.
• Immaterieel erfgoed dat verbonden is aan de fysieke leefomgeving, zoals het molenaarsambacht, een corso die een bepaalde bouwplaats en een route nodig heeft, of het heggenvlechten dat in een bepaald landschap plaatsvindt, kan ondersteund worden door opname in het omgevingsplan en/of de omgevingsvisie die gemeentes moeten maken in het kader van de Omgevingswet.
• Immaterieel erfgoed staat voor een actieve beoefening van cultureel erfgoed in de gemeente en biedt daarom openingen voor een actieve betrokkenheid van de bevolking. Een participatieve erfgoedbenadering is een belangrijke pijler in de Omgevingswet.
• Om immaterieel erfgoed te verankeren in de instrumenten van de Omgevingswet is het nodig om grondig te inventariseren welke vormen van immaterieel erfgoed in de gemeente een link met de fysieke leefomgeving hebben en welke specifieke uitdagingen, wensen en behoeften er zijn. Het helpt om immaterieel erfgoed letterlijk in kaart te brengen.

Uitgebreide toolkit Intangible Cultural Heritage & Museums. Met verschillende tools, waaronder:

• guidebook Museums and Intangible Cultural Heritage. Towards a third space in the heritage sector. A companion to discover transformative heritage practices for the 21st century,
• brainstorm tools,
• video testimonials van immaterieel erfgoed beoefenaren en musea,
• IMP-Declaration waarin de inzichten en verwachtingen over het safeguarden van immaterieel erfgoed van gemeenschappen, groepen en individuen samen met musea worden uitgesproken.

Workshop Immaterieel Erfgoed & Musea”. De workshop stimuleert discussie over inspirerende voorbeelden en reflectie op de mogelijkheden om immaterieel erfgoed te integreren in het museumwerk.

1. Uitleg Workshop 'Immaterieel Erfgoed & Musea'
2. Presentatie Workshop 'Immaterieel Erfgoed & Musea'
3. Inspiratiekaarten Workshop 'Immaterieel Erfgoed & Musea'

• Uitgave Museumpeil “Immaterieel erfgoed en musea”
• Inspiratieboek en uitgebreid verslag van de conferentie Immaterieel Erfgoed Verzamelen
• Hoofdstuk ‘Samenwerken met musea’ in publicatie Houd je immaterieel erfgoed springlevend! Tips en ideeën voor succesvol samenwerken: met wie en hoe? Dit hoofdstuk richt zich expliciet aan erfgoedgemeenschappen.
• Brochure “Ruimte voor immaterieel erfgoed. Hoe integreer je immaterieel erfgoed in gemeentelijk omgevingsbeleid?”. De Omgevingswet verwacht van gemeenten dat zij in hun omgevingsvisie en omgevingsplan rekening houden met alle vormen van cultureel erfgoed, en dus ook met immaterieel erfgoed voor zover dat ruimtelijk gerelateerd is. Deze brochure geeft informatie over waarom en hoe gemeentes immaterieel erfgoed in hun omgevingsbeleid kunnen integreren.
• Kader “Hoe past jouw immaterieel erfgoed in de Omgevingswet?” in de publicatie Houd je immaterieel erfgoed springlevend! Tips en ideeën voor succesvol samenwerken: met wie en hoe? Dit hoofdstuk richt zich expliciet aan erfgoedgemeenschappen.
• Verdiepend artikel ‘Past and Future Presencing in Museums. Four cases of engaging with intangible heritage from the Netherlands’, in: Special Issue of Volkskunde 122(2020): Transforming, Not Saving: Intangible Cultural Heritage, Museums and/or the World.