Organische samenwerking met natuurorganisaties: Paasvuur Espelo

Begin

Voor het paasvuur van Espelo ontstond het contact met natuurbeschermingsorganisaties vooral uit een praktische behoefte. Paasvuurbouwer van het eerst uur en oud-voorzitter van de Stichting paasvuur Espelo Teun Stevens vertelt hoe het paasvuur ontstond en hoe zo’n veertig jaar geleden de teneur veranderde:

‘Paasvuren bestaan al zo lang boeren en tuinders snoeihout in het voorjaar verzamelen en rondom Pasen verbranden. Het paasvuur van Espelo bestaat in de huidige vorm sinds 1964. Sinds die tijd geven de boeren uit de regio hun afvalhout aan ons, zodat wij er onze houtstapel mee kunnen bouwen. Wij hebben een competitie met nabij gelegen buurtschappen om het hoogste en mooiste Paasvuur.

In de jaren ’80 van de vorige eeuw werden de paasvuren steeds hoger door het competitie-element van de strijd tussen de buurtschappen om het grootste of mooiste paasvuur. We hadden meer hout nodig dan wat we van boeren en buren kregen. Espelo ligt in een omgeving met veel natuur, dus ligt het voor de hand om daar naar hout te gaan zoeken. Het ging uiteraard om flinke hoeveelheden, dus dat kan je niet zomaar op eigen houtje gaan doen.’

Toestemming

In Espelo was er door de felle strijd tussen de buurtschappen om almaar hogere vuren meer hout nodig dan voorheen. Er ontstond behoefte aan samenwerking met natuurbeschermingsorganisaties. Hoe zijn deze contacten tot stand gekomen?

Teun Stevens vertelt: ‘Kijk, bij ons gaat het niet om een paar takken of een kruiwagen met snoeihout. Om snoeihout van particuliere mensen te verzamelen heb je geen ontheffing nodig. Wat wij doen is anders. We gaan met tractoren en boerenwagens naar het natuurgebied om daar hout te verzamelen. En dan niet alleen sprokkelhout, maar het liefst stammetjes van levende bomen. Je hebt niet alleen toestemming nodig voor het zagen, maar ook voor de tractoren. Want normaal mag je met dergelijke vervoermiddelen niet in een natuurgebied komen. Om in het voorjaar een Paasvuur te hebben, beginnen we al in november te verzamelen. Dat moet echt goed aangepakt worden, in overleg met de betreffende natuurbeschermingsorganisaties.’

‘Iedereen uit de buurtschap doet mee met het paasvuur, dat was toen zo en nu nog steeds. Er waren altijd wel mensen die de boswachter kenden of contact wilden leggen met Staatsbosbeheer of Natuurmonumenten. Dat ging gemoedelijk, iedereen in de omgeving kende het gebruik van het Paasvuur, dus ook deze organisaties. Het contact was snel gelegd.

Zij weten dat we er niet op uit zijn om de natuur te beschadigen. We halen hout met respect voor de natuur. Daarom krijgen we ook een ontheffing om daar met tractoren te rijden. Zo is er eigenlijk geleidelijk aan een samenwerking ontstaan die heel goed werkt voor alle partijen. We bleken namelijk allemaal naar iets te streven dat heel goed aansloot op elkaar.’

Hout van de Holterberg

Toen de contacten eenmaal gelegd waren, gingen de partijen om tafel zitten op zoek naar een gemeenschappelijk streven. Open gesprekken waarbij de behoeftes van beide partijen uitgesproken werden, leidden al snel tot win-win situaties.

Teun Stevens vertelt: ‘Onze behoefte aan hout viel mooi samen met een streven van de natuurbeschermingsorganisaties. In de begintijd van de samenwerking waren zij bezig om de korhoenders, een inheemse vogelsoort die bijna verdwenen was uit Nederland, terug te krijgen op de heide van de Holterberg. De biotoop van korhoenders is open heide, dus was het zaak dat de heide open bleef. Heidevelden zijn een ideale groeiplek voor jonge bomen, dus zie je vaak dat heide snel dichtgroeit. Elk jaar moeten de jonge bomen verwijderd worden. Dat is veel werk.

Toen wij ons meldden bij de natuurorganisaties met de vraag om hout, konden zij heel goed wat extra hulp gebruiken bij het open houden van de heidevelden. In het najaar wezen zij ons gebieden aan waar we de jonge bomen mochten verwijderen en voor ons Paasvuur konden gebruiken. Dit waren vaak naaldbomen die wij juist gebruiken voor het bouwen van ons Paasvuur.

Deze samenloop van omstandigheden viel heel mooi samen. Het mes sneed aan twee kanten, want wij kregen wij toegang tot een groot areaal vol geschikt hout om ons Paasvuur mee te bouwen en de natuurbeschermingsorganisaties kregen extra hulp om de korhoenders een goede biotoop te geven.’

Vast contactpersoon

Om de samenwerking goed te verankeren in het erfgoed is het handig om regelmatig overleg te hebben met de partners. Ook moet de kennis doorgegeven worden.

De zoon van Teun Stevens, Arjan, heeft inmiddels het voorzittersstokje overgenomen van zijn vader en is een van de drijvende krachten achter het Paasvuur van Espelo. Hij vertelt hoe het nu gaat:

‘Elk jaar gaat het weer om andere percelen, dus we hebben jaarlijks overleg met de boswachters. Dat is een standaard onderdeel bij de voorbereiding. Tegenwoordig is er in het bestuur van de stichting Paasvuur Espelo een vast persoon die de contacten met de natuurbeschermingsorganisaties onderhoudt.

Wij hebben de plattegronden van de natuurgebieden en lopen in november samen met de boswachter langs de heidepercelen die we open mogen houden. Dat tekenen wij schematisch aan op de kaart, zodat iedereen weet om welke gebieden het dat jaar gaat. De boswachters vertellen dan ook hoeveel procent boompjes we moeten laten staan of tot hoe hoog we de bomen mogen omzagen. Vervolgens geven we aan de boswachter door wanneer we gaan, zodat ze weten wie er dan bezig zijn. Het gaat heel gemoedelijk, we krijgen gewoon mondelinge toestemming. Het gebeurt ook wel dat zij de bomen al omgezaagd hebben en wij het enkel mee hoeven te nemen.’

De samenwerking met terreinbeherende - en natuurbeschermingsorganisaties lijkt in veel opzichten op samenwerking met welke organisatie dan ook. Het voornaamste verschil is de plek waar het om gaat, de natuur. Dit is een levend organisme dat kwetsbaar is. Het moet dan ook met kennis en respect behandeld worden. Het besef dat je immaterieel erfgoed die natuur nodig heeft om voort te bestaan, moet bij alle beoefenaars aanwezig zijn.

Respectvolle benadering

‘De samenwerking van onze stichting met Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten is eigenlijk heel natuurlijk gegroeid,’ vertelt Arjan Stevens. ‘Het was voor ons vanzelfsprekend om hen te benaderen met ons verzoek voordat we de natuur in trokken met zaag en tractor. We hebben van meet af aan op een respectvolle en gelijkwaardige wijze met elkaar overleg gevoerd. Ook de manier waarop we de tochten uitvoeren proberen we in die trant te doen.’

Natuurlijk zijn er wel eens wrijvingen. Door de competitiedrang tussen de buurtschappen zijn er wel eens mensen die iets te ver gaan in hun ijver. Tot nog toe hebben we dat altijd kunnen uitpraten. Het is belangrijk dat de onderlinge verstandhouding goed en open is. Daarom drukken wij onze ‘houthalers’ op het hart om de natuur met respect te behandelen. Verder hebben we een appgroep van de boswachters met de buurtschappen, zodat we de communicatie kort en snel kunnen houden. Dat werkt goed.’

Leren van ervaring

‘Er gaat altijd iemand uit het bestuur of een ‘veteraan’ mee op de houthaaltochten, zodat we zelf het goede voorbeeld geven. Zo zijn we er ook snel bij, als het mis dreigt te gaan. Het is bij ons altijd zo geweest, dat de jonge deelnemers leren van de meer ervaren mensen. Dat is zo bij het Paasvuur bouwen en ook bij het hout verzamelen.

Vaak krijgen we vragen van wandelaars die op de heide lopen, wat we aan het doen zijn. We leggen dan altijd uit waarvoor het is, zowel het verhaal van de korhoenders als het Paasvuur. Meestal begrijpen mensen het dan wel en vinden het leuk. Deze gesprekken zijn belangrijk voor het draagvlak voor ons immaterieel erfgoed.’

Een aantal vormen van immaterieel erfgoed heeft te maken met of spelen zich af in de buitenlucht en soms midden in de natuur. Denk daarbij aan het bouwen van vreugdevuren, heggenvlechten, de mei-den halen, maar ook de slipjacht of het op traditionele wijze bevloeien van grasland.

Deze kant van het erfgoed, de locatie, heeft een aantal consequenties: je maakt vaak gebruik van terreinen die beheerd worden door of eigendom zijn van anderen, particulieren of organisaties. Dit betekent dat je toestemming moet vragen en rekening moet houden met de eisen van de beheerders en met de natuur, die kwetsbaar is in een klein, volgebouwd land als Nederland.

Als je merkt dat er een probleem is bij de beoefening van je immaterieel erfgoed, probeer dan met een paar andere mensen te bepalen hoe dat komt.

• Is het een probleem dat altijd al bestond of is het een probleem dat is ontstaan omdat het immaterieel erfgoed of de maatschappij aan het veranderen is?
• Wat is precies de oorzaak en wat is het gevolg van het probleem voor het immaterieel erfgoed?
• Kan je het zelf oplossen met het bestuur of de gemeenschap? Heb je hulp of medewerking van anderen nodig?
• Zo ja, bij wie of welke (externe) instantie kun je het beste aankloppen?

Vaak kom je bij het bepalen van de externe organisatie uit bij een of meer natuurbeschermings- of andere terrein beherende organisaties. Soms is er een andere reden om samen te werken, zoals het gezamenlijk naar buiten treden.

Als je bepaald hebt, dat er hulp of medewerking nodig is van een natuurbeschermingsorganisatie, bepaal dan vervolgens de hulpvraag. Wat heb je precies van ze nodig? Zoek informatie over de betreffende organisatie en kijk of jouw behoefte aan kan sluiten bij die van hen. Bereid je goed voor.

Het leggen van contact met een externe organisatie gaat gemakkelijker als dit gedaan wordt door iemand die daar al de juiste mensen kent of eerder met ze te maken heeft gehad. Kijk of dit het geval is binnen je bestuur of doe anders een oproep aan je deelnemers.

Voor jullie erfgoed is het ook belangrijk dat die plek in de buitenlucht blijft bestaan en niet vervuild of vernield wordt. In het geval van een vreugdevuur wil je geen brand veroorzaken, want dat betekent het einde van jouw immaterieel erfgoed. In het geval je iets nodig hebt uit de natuur wil je niet de natuur leeghalen of kapot maken. Bekijk ook van tevoren wat jij hun te bieden hebt, waarom het voor hen interessant is om met jou samen te werken.

Streef zoveel mogelijk naar een respectvolle en gelijkwaardige gesprekssituatie, zodra het eerste contact is gelegd. Leg de kern van je erfgoed, de situatie waarin dat zich nu bevindt en het probleem uit aan de andere partij. Bespreek ook de mogelijke oplossing en bied een wederdienst aan.

Het meedenken en aanbieden van hulp als ruilmiddel vergemakkelijkt het komen tot een gezamenlijke oplossing. De meeste organisaties kunnen best wat hulp gebruiken in deze tijden van bezuiniging. Zo’n uitgestoken hand versnelt de toenadering en biedt een mooie win-win situatie.

Zodra het gemeenschappelijke streven of doel is geformuleerd, bespreek dan goed de taakverdeling: wie doet wat en wanneer? De samenwerking kan variëren van mondelinge toestemming om hout te halen op afgesproken percelen tot een officiële samenwerking in de vorm van een stichting.

Zorg dat de taakverdeling goed bekend is bij alle deelnemende partijen. Zo wordt het breed gedragen en is de uitvoering makkelijker. Maar het is ook belangrijk om de continuïteit te garanderen. Wijs een vast persoon aan binnen de gemeenschap die zorgt voor de contacten en de overlegmomenten in de gaten houdt.

Het op papier zetten van een samenwerking kan behulpzaam zijn zoals het oprichten van een stichting of andere vorm van formele samenwerking. Houd alle documenten die belangrijk zijn op één plek, bij voorkeur bij degene die contactpersoon is. Zorg ook voor een goede overdracht als deze persoon ermee stopt.

Draag de samenwerking ook uit. Het is voor beide partijen een manier om je op een andere manier te profileren naar buiten toe.

Het is belangrijk dat de samenwerking en de consequenties bekend zijn binnen je gemeenschap. Maak het goed duidelijk en geef ook de redenen aan. Leg uit dat men zich op een bepaalde manier moet gedragen in een natuurgebied. Leg ook uit dat het negatieve gevolgen heeft voor het immaterieel erfgoed als mensen dat niet doen. Laat het vervolgens zien: geef het goede voorbeeld en zorg voor toezicht.

Mocht het een keer misgaan, ga in gesprek met de persoon die te ver is gegaan. Kijk wat de oorzaak was en leg uit waarom dit niet kan. Ga ook meteen in gesprek met de natuurbeschermingsorganisatie, maak bijvoorbeeld gebruik van een appgroep voor korte en snelle communicatielijnen. Wees er zo open mogelijk over en praat het uit. Bepaal indien nodig, extra voorwaarden, zoals kleinere groepjes of meer toezicht. Deel dit ook binnen de gemeenschap.

Zorg ervoor dat de meer ervaren beoefenaars van je erfgoed weten hoe het hoort en dit overdragen op de nieuwere beoefenaars. Probeer dit in een zo ontspannen mogelijke sfeer te doen, zodat uitwassen voorkomen worden.

Een goede samenwerking van alle partijen zorgt ervoor dat jouw immaterieel erfgoed kan blijven bestaan.