De Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland bevat immaterieel erfgoed waarvan de erfgoedgemeenschap, groep of individu een borgingsplan heeft geschreven om het erfgoed toekomst te geven. Dat plan is getoetst door een onafhankelijke Toetsingscommissie. De erfgoedzorg wordt elke drie jaar geëvalueerd.

Beschrijving

Het katoendrukken is een van de oudste druktechnieken en wordt gedaan door middel van met de hand gegraveerde, houten drukblokken. Met de drukblokken worden patronen gestempeld op papier of textiel (meestal katoenen, linnen- of zijdestoffen). Internationaal noemt met het ook wel (wood) blockprinting. In Europa drukte men van oudsher vooral met ‘aanplakkende’ (schilders)verven als onder andere goedkope vervanging van borduurwerk. Het immaterieel erfgoed van het katoendrukken bestaat, naast het drukken, ook uit het ontwerpen en maken van de houtblokken waarmee gedrukt wordt en de kennis van de verf.

Omdat Nederland geen houtgraveerders meer kent, werkt de Katoendrukkerij samen met onder andere werkplaatsen waar drukblokken gefreesd en/of gelaserd worden. Bij de Katoendrukkerij bedrukt men textiel en papier met milieuvriendelijke synthetische verven en is de grotendeels verdwenen praktijk van het bedrukken met natuurlijke verfstoffen in ontwikkeling.

Het katoendrukken-blockprinten is een ideale techniek voor het bedrukken van patronen op woon- of kledingtextiel. Daarnaast kunnen de afdrukken van drukblokken gebruikt worden als basis bij het borduren. Voor vilters biedt het een basis om bedrukte stoffen in te vilten, wevers kunnen hun geweven stoffen bedrukken en quilters bedrukken hun quiltstoffen of quiltlabels. Katoendrukken is eveneens een mooie techniek om in mixed media te gebruiken (b.v. als rubbing of in combinatie met gelli-plate als gelaagde print).

Beoefenaars en betrokkenen

De Katoendrukkerij is een expertisecentrum op het gebied van het ambacht katoendrukken. Ze onderhoudt in Nederland contacten met beoefenaars, specialisten en kennisinstituten over het ambacht katoendrukken. Men verzamelt en deelt er ook kennis over het ambacht katoendrukken, zowel in Nederland als daarbuiten. De Katoendrukkerij is daarnaast een praktijkruimte, waar het ambacht beoefend wordt en waar les gegeven wordt in het katoendrukken. Ook ontwikkelt de Katoendrukkerij lessen voor het PO, VO en MBO, die op de leerdoelen van het onderwijs aansluiten.

Daarnaast is er een grote diversiteit aan (individuele) beoefenaars van katoendrukken, die deze druktechniek gebruiken in combinatie met textiel, papier en keramiek.

Geschiedenis en ontwikkeling

Zowel in Europa als in Azië drukt men al eeuwen met hardhouten gegraveerde drukblokken. In Europa drukte men vooral met ‘aanplakkende’ verven als goedkope vervanging van borduurwerk. In de 17e eeuw bracht de VOC de zogenaamde ‘sits’ vanuit India naar Nederland. Deze met natuurlijke verfstoffen handbeschilderde of -bedrukte katoenen stoffen waren al snel populair onder de gegoede burgerij. In eerste instantie gebruikte men de stoffen als woontextiel maar al snel daarna werden ze een statussymbool in de mode. De op grote schaal geïmporteerde katoen was nieuw in het Westen, evenals de kleurechte en wasbare bedrukkingen met natuurlijke verfstoffen. Indigo uit India verving dan ook snel het zwakkere wede uit Europa. Door heel Europa heen waren er pogingen om het ingewikkelde proces van het katoendrukken ook hier te beoefenen. In Amersfoort vestigde zich in 1678 de eerste gedocumenteerde katoendrukkerij van Europa.

Sindsdien zijn er in de loop van de tijd verschillende innovaties geweest. Deels liggen deze op technisch gebied, deels op de toepassing, deels op de doelgroep en afzetgebied en deels op het gebied van ontwerp. In de 18e eeuw resulteerde dit in drukmachines als rollerprints en in de 20e eeuw in zeefdruk.

Rond 1850 werd de eerste synthetische verfstoffen uitgevonden, wat het bedrukken eenvoudiger en sneller maakte. Waar in de periode van de natuurlijke verfstoffen de werkplaatsen vanwege de specialistische kennis aan geheimhouding deden, ontstond daarna veel wereldwijde uitwisseling op het gebied van synthetische kleurstoffen.

De Katoendrukkerij ontwikkelde de afgelopen tien jaar een flexibele en mobiele vorm van katoendrukken door middel van rollers, tamponeersponzen en printmatten die het katoendrukken eenvoudiger maken. Door andere materialen dan hardhout te gebruiken, is men minder afhankelijk van de houtgraveerder en kan men zelf eenvoudig zijn drukvormen gutsen en snijden uit zachtere materialen om mee af te drukken. Door het afnemen van het aantal houtsnijders die handmatig de drukblokken maken, en door technologische ontwikkelingen is er tegenwoordig ook een ontwikkeling waarbij de drukblokken mechanisch worden vervaardigd. Denk daarbij aan 3D-printen, lasersnijden en frezen.

Borgingsacties

2021-2024

  • Een bijdrage leveren aan de zichtbaarheid van de erfgoedgemeenschap van katoendrukkers in Nederland door de ambachtelijke werkplaats tot expertisecentrum te ontwikkelen.
  • De website actueel beheren met kennis en activiteiten met betrekking tot katoendrukken.
  • Conferenties, webinars, bijeenkomsten en exposities organiseren in de Volmolen, de eigen locatie van de Katoendrukkerij.
  • Lesprojecten katoendrukken opzetten voor het PO, VO en MBO onderwijs.
  • Docenten katoendrukken opleiden.
  • Stages aanbieden aan docenten PABO, cultuurcoördinatoren, kunstvakopleidingen, MBO en modevakscholen.
  • Het (wetenschappelijk) onderzoek van het katoendrukken bevorderen door het ontsluiten van collecties en documentatie.
  • Werkplaats ontwikkelen tot inspiratie- en innovatieplek voor de creatieve industrie.
  • Voor het eigen YouTube-kanaal op jongeren gerichte content maken door gericht uit te vragen bij deze doelgroep.
  • Contact zoeken met het Hout- en Meubileringscollege om stagiairs te vinden voor het houtsnijden. Contact zoeken met de Modevakschool in Amersfoort en Doorn.
  • Ernaar streven het (VOC-)erfgoed bespreekbaar te maken in voorkomende events en samenwerkingsprojecten.
  • Werken aan technische innovatie door middel van de toepassing van milieuvriendelijke of natuurlijke verfstoffen.

Contact

De Katoendrukkerij
Amersfoort